नेपाल बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक र बहुजातीय विविधताले भरिएको देश हो। हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको बाहुल्य रहेको नेपालमा महा शिवरात्रि विशेष महत्त्व राख्ने प्रमुख धार्मिक पर्वहरूमध्ये एक हो। धार्मिक दृष्टिले पवित्र मानिने यो पर्वले सामाजिक एकता, आर्थिक प्रवद्र्धन, पर्यटन प्रवर्द्धन र राजनीतिक सन्देश समेत बोकेको हुन्छ।
धार्मिक महत्त्व
नेपाल हिन्दू धर्मको केन्द्र मानिने देश हो, जहाँ भगवान शिवको विशेष पूजाआजा गरिन्छ। भगवान पशुपतिनाथको निवासस्थल रहेको नेपालमा शिवरात्रिको धार्मिक महत्त्व झन् बढी छ।
१. पशुपतिनाथ मन्दिरमा लाखौं भक्तजनहरूले भगवान शिवको दर्शन तथा अभिषेक गर्ने गर्छन्।
२. शिवरात्रिलाई आत्मशुद्धि, धर्म, योग, तपस्या र मोक्ष प्राप्तिको अवसरका रूपमा लिइन्छ।
३. भगवान शिवलाई आदि योगी मान्ने परम्परा रहेको हुँदा नेपालमा ध्यान, योग, साधना र शिवतत्त्वलाई आत्मसात गर्ने परम्परा छ।
४. व्रत बस्ने, भजन-कीर्तन गर्ने र रातभर जाग्राम बसेर शिव स्तुति गर्ने परम्परा रहेको छ।
सामाजिक महत्त्व
१. शिवरात्रिले सामाजिक एकता र मेलमिलापलाई प्रवर्द्धन गर्छ।
२. जातीय तथा वर्गीय भिन्नताभन्दा माथि उठेर सबै समुदायका मानिसहरू एकै स्थानमा भेला हुने अवसर हो।
३. नेपालका विभिन्न शिव मन्दिरहरूमा दर्शनार्थीहरू जम्मा हुने हुँदा धार्मिक तथा सांस्कृतिक विविधता झल्किन्छ।
४. युवाहरूलाई नैतिकता, अनुशासन, धर्म, आस्था र संस्कृति जगेर्ना गर्न प्रेरित गर्छ।
५. समाजमा रहेका विकृति, विसंगति, अन्याय तथा भ्रष्टाचार विरुद्ध जनचेतना फैलाउन शिवरात्रिको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ।
आर्थिक महत्त्व
शिवरात्रिले नेपालमा पर्यटन, व्यापार तथा अर्थतन्त्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ।
१. विशेषगरी पशुपतिनाथ मन्दिर जस्ता धार्मिक स्थलहरूमा लाखौं भक्तजनहरू आउने हुँदा होटल, यातायात, व्यापार, र अन्य सेवामा आर्थिक गतिविधि बढ्छ।
२. साना तथा ठूला व्यवसायीहरूले प्रसाद, फूल, माला, दीप, अगरबत्ती, धार्मिक ग्रन्थ आदि बिक्री गरेर राम्रो आम्दानी गर्न सक्छन्।
३. आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकको चाप बढ्ने हुँदा नेपालमा धार्मिक पर्यटन प्रवर्द्धन हुन्छ।
४. पशुपति क्षेत्र विकास कोष जस्ता धार्मिक संस्थाहरूले विभिन्न कार्यक्रमहरू आयोजना गरेर आर्थिक संकलनसमेत गर्ने अवसर पाउँछन्।
राजनीतिक महत्त्व
नेपालमा धार्मिक पर्वहरू राजनीतिक दृष्टिले पनि महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्। शिवरात्रिले विभिन्न प्रकारका राजनीतिक प्रभाव पार्छ।
१. राष्ट्रिय एकता र धार्मिक सहिष्णुता प्रवर्द्धन – नेपालमा हिन्दू धर्मको महत्त्व रहेका कारण राजनीतिक नेताहरूले यस पर्वमा जनता माझ लोकप्रियता बढाउन विशेष ध्यान दिन्छन्।
२. नेताहरूको उपस्थितिः प्रमुख राजनीतिक दलका नेताहरू पशुपतिनाथ मन्दिरमा दर्शन गर्न जाने गर्छन्।
३. धार्मिक पर्यटन प्रवर्द्धन र कूटनीति: नेपाल सरकारले धार्मिक पर्यटनलाई प्रवर्द्धन गर्दै भारत लगायतका अन्य हिन्दू बाहुल्य मुलुकहरूसँग सम्बन्ध सुदृढ गर्न सक्छ।
३. धार्मिक राजनीतिलाई सन्तुलनमा राख्ने अवसर: नेपाल धर्मनिरपेक्ष मुलुक भए पनि हिन्दू धर्मको जरा गहिरो भएकाले धार्मिक पर्वहरूलाई सद्भाव, शान्ति र सहिष्णुताका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ।
नेपालमा महा शिवरात्रि केवल धार्मिक पर्व मात्र नभई सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक दृष्टिले पनि महत्वपूर्ण पर्व हो। यस पर्वले नेपाली समाजलाई एकताबद्ध गर्न, पर्यटन र व्यापार प्रवर्द्धन गर्न तथा राष्ट्रिय-अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध सुदृढ गर्न भूमिका खेल्छ।
नेपालमा यो पर्वलाई अझ व्यवस्थित, मर्यादित र प्रभावकारी रूपमा मनाउने व्यवस्था गरिएमा धार्मिक पर्यटन प्रवर्द्धन गर्दै आर्थिक लाभ उठाउन सकिन्छ। साथै, समाजमा नैतिकता, सद्भाव र सहिष्णुतालाई अझ सुदृढ बनाउन महा शिवरात्रि प्रेरणादायी बन्न सक्छ।
