विक्रम संवत् नेपालका लागि मात्र एक क्यालेन्डर प्रणाली नभई एउटा सांस्कृतिक, धार्मिक र ऐतिहासिक धरोहरको रूपमा समेत महत्त्वपूर्ण छ। यसले नेपाली समाज र संस्कृतिमा गहिरो प्रभाव पारिरहेको छ। विक्रम संवत् नेपालको प्राचीनतम संवत्को रूपमा चिनिन्छ र यसको उत्पत्ति नेपालका महान् सम्राट विक्रमादित्यसँग जोडिएको छ। नेपालमा विक्रम संवत्को प्रचलन अत्यन्त प्राचीनकालदेखि रहेको छ र यो संवत् विशेषगरी हिन्दू र बौद्ध धर्मका अनुयायीहरूद्वारा मनाइन्छ।

 

विक्रम संवत् र नेपालका प्रमुख विशेषताहरू

1. धार्मिक महत्त्व: विक्रम संवत् नेपालका हिन्दू र बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको मुख्य समय माप्ने प्रणाली हो। यसका आधारमा वर्षको पर्व, व्रत, पूजा र धार्मिक कार्यहरूको तालिका तयार गरिन्छ। विशेष गरी नेपालमा बृहत् मेला, तीर्थयात्रा, र धार्मिक कार्यहरूको समय निर्धारण विक्रम संवत्का आधारमा गरिन्छ।

2. सांस्कृतिक महत्त्व: नेपालका विभिन्न सांस्कृतिक परम्पराहरू विक्रम संवत् अनुसार आधारित छन्। यस संवतको प्रत्येक महिना र तिथिमा विशेष पर्व र सांस्कृतिक गतिविधिहरू मनाइन्छ। जस्तै, दशैं, तिहार, माघे संक्रान्ति, शिवरात्रि, कुम्भ मेला, आदि पर्वहरू विक्रम संवतका आधारमा तय गरिन्छ।

3. आधिकारिक समय मापन: विक्रम संवत् नेपालमा प्रचलित प्रमुख क्यालेन्डर प्रणाली हो र यसको शुरुवात माघ महिनाबाट हुन्छ। यसको मिति प्रारम्भिक रूपमा हिमवतखण्डबाट आएका थियो, जसले नेपालका विभिन्न जातीय समूह र धर्मावलम्बीहरूको समन्वयात्मक समय निर्धारण प्रणालीको रूपमा योगदान पुर्याएको छ।

4. आध्यात्मिक महत्त्व: विक्रम संवत् नेपालका धार्मिक सम्प्रदायहरूको आध्यात्मिक अवधारणासँग गहिरो जडान राख्दछ। यसको आधारमा अनेक धार्मिक अनुष्ठान र तपोभूमिहरूको समय निर्धारण गरिन्छ। यसले नेपाली समाजलाई एक ऐक्यबद्धता र एकात्मकता प्रदान गरेको छ। नेपालको विशेष स्थानमा गरिने पूजा र अनुष्ठानहरूको समय तालिका विक्रम संवतमा आधारित छ।

5. इतिहास र ऐतिहासिक महत्त्व: विक्रम संवत् नेपालको ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्यमा पनि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। यसको सुरुवात विक्रमादित्यको शासनकालबाट मानीन्छ, र नेपालका विभिन्न स्थानमा यसको ऐतिहासिक महत्त्वका प्रमाणहरू पाइन्छ। नेपालका प्राचीन मन्दिरहरू, स्मारकहरू र धार्मिक स्थलहरू विक्रम संवतसँग सम्बद्ध छन्।

6. समाज र अर्थतन्त्र: विक्रम संवत् नेपालमा न केवल धार्मिक र सांस्कृतिक घटनाहरूको निर्धारण गर्दछ, अपितु यसले सामाजिक र आर्थिक घटनाहरूलाई पनि प्रभावित गर्छ। यसको आधारमा कृषिका कामहरूको समय तालिका, व्यापारिक गतिविधिहरू, र कृषि चक्रको निर्धारण पनि गरिन्छ।

7. स्मरणीय पर्वहरू: नेपालमा विक्रम संवत्का आधारमा विविध पर्वहरू र मेलाहरू मनाइन्छ जसले जनजीवनमा रमाइलो र उत्सवको वातावरण सृजना गर्दछ। ति पर्वहरू नेपालका विभिन्न जातीय र सांस्कृतिक समुदायको ऐक्यबद्धतालाई दर्शाउँछन्।

निष्कर्ष:

विक्रम संवत् केवल एक क्यालेन्डर प्रणाली मात्र नभइ नेपालको सांस्कृतिक, धार्मिक र ऐतिहासिक अस्तित्वसँग जडित छ।

यसका आधारमा नेपालका समाजका सबै क्षेत्रहरू समय निर्धारण गर्छन् र यसका महत्त्वपूर्ण मूल्यहरूले राष्ट्रिय एकता र ऐतिहासिक पहिचानको संरक्षण गर्न मद्दत गर्दछ।

विक्रम संवत्को महत्त्वलाई ध्यानमा राख्दै, यसको संरक्षण र प्रवर्धनका लागि विशेष ध्यान दिन आवश्यक छ।